Hoe maak je een tentoonstelling van een boek, van één enkel object dus, gevuld met iets niet-visueels als een tekst? In Brugge heeft men een poging gewaagd met de expositie Liefde & Devotie, ingericht rond het Gruuthusemanuscript. Het evenenement vindt, heel toepasselijk, plaats in het Gruuthusemuseum, het stadspaleis van Lodewijk van Gruuthuse, de 15e-eeuwse edelman die het handschrift in zijn bezit heeft gehad. De tentoonstelling is nog tot 23 juni te bezichtigen.Het Gruuthusehandschrift is een begrip onder medioneerlandici, maar het daarin opgenomen Egidiuslied geniet ook in een bredere kring enige bekendheid. Het Gruuthusehandchrift is een dik perkamenten manuscript, gevuld met Nederlandstalige teksten: gebeden, gedichten en liederen, de laatste inclusief notatie van de melodieën. Het handschrift is rond 1400 samengesteld in kringen van de Brugse elite: rijke ambachtslieden en handelaars met een liefde voor de literatuur. Als auteursnamen zijn Jan Van Hulst en Jan Moritoen bekend. Tot voor kort was het boek in privébezit, totdat het in 2007 werd aangekocht door de Nederlandse Koninklijke Bibliotheek, enigszins tot ontsteltenis van de Belgen. Voor de duur van de tentoonstelling keert de codex dus weer terug naar zijn plaats van ontstaan.

De samenstellers van de tentoonstelling hebben het gelukkige idee gehad om enkele thema’s te selecteren die een belangrijke plaats innemen in de teksten van het boek: muziek, const (niet alleen in de betekenis van ‘kunst’ maar ook van ‘kennis’ en ‘kunde’), gezelschap, liefde en devotie. Rond ieder thema is een zaal ingericht, en daarnaast zijn er in het begin van de tentoonstelling nog zalen waarin het Brugge van rond 1400 wordt belicht en de literaire traditie waarin het handschrift staat. Dit alles is gegroepeerd rond een vertrek waarin enkel het manuscript ligt uitgestald in een vitrine. Liefde en toewijding kan de samenstellers van de tentoonstelling in ieder geval niet worden ontzegd.

Gruuthuuse_egidiuslied

De gekozen opzet maakte het mogelijk om, in een duidelijk gestructureerd geheel, verschillende soorten objecten te tonen. Daarbij heeft men zich kwantitatief ingehouden, maar op de kwaliteit is bepaald niet beknibbeld. Veel van het gebodene is in zijn soort als topstuk te kwalificeren. Het bijeenbrengen daarvan was vast niet altijd even gemakkelijk; de grote bloeitijd van de Brugse (en Vlaamse) kunst begint pas later in de vijftiende eeuw. Toch heeft men van het Brugge rond 1400 een mooie keuze aan objecten bijeengebracht, variërend van schilderijen, oude kaarten (wel van iets later datum) nijverheidsproducten, insignes en archivalia. In de Brugse zaal wordt zo met name de rol van de stad als internationaal handelscentrum belicht. Elders in de tentoonstelling vinden we bijvoorbeeld archivalia waarin Jan Van Hulst en Jan Moritoen figureren. Soms is de band met het Gruuthusehandschrift wat losser. De afdeling Const is gegroepeerd rond een Brugs manuscript van circa 1403 met een astrologische tekst, en dat omdat er in een Gruuthusetekst ook een zinsnede is te vinden waarin sprake is van planeten die het lot van de levende wezens bepalen. Dit astrologieboek was in opdracht  van Lubert Hautscilt, abt van de Eekhoutabdij, vervaardigd als geschenk voor Jean, hertog van Berry, en deze twee aanzienlijke personen bieden vervolgens genoeg aanknopingspunten om enige aan hen gerelateerde handschriften, archivalia en objecten ten toon te stellen.

Voor de kenners is de zaal met Letterkunde er een om te watertanden. Het Gruuthusemanuscript is een zogenoemd verzamelhandschrift, waarin teksten van diverse aard bij elkaar zijn gezet. Er zijn in de Nederlandse letterkunde van de Middeleeuwen nog een paar van dergelijke manuscripten, en enkele van de beroemdste liggen hier zij aan zij, zoals het Comburgse handschrift, het Handschrift Van Hulthem en het Geraardsbergse handschrift – niet voor niets alle drie uitgegeven in de reeks Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden (MVN) van het Huygens ING. Ook in andere zalen zijn bijzondere handschriften uitgestald, zoals Brugse gebedenboeken en een missaal, alle van rond 1400.

Bijzonder is dat in de afdeling Muziek daadwerkelijk wordt getracht de liederen in het handschrift te plaatsen in de muzikale contekst van die tijd. Ook hier weer beroemde manuscripten, zoals het Haags liederenhandschrift, het Berlijns liederenhandschrift (met daarin dezelfde soort muzieknotatie als in Gruuthuse), maar ook de fragmentarisch overgeleverde meerstemmige ‘kunstmuziek’ van de Nederlanden rond die tijd. Wat men hier misschien mist is het verband met de volksmuziek, hoewel het niet gemakkelijk zal zijn daar contemporaine tekstgetuigen van te vinden; het Antwerps Liedboek, hoewel van meer dan eeuw later, zou een aardig contrapunt zijn geweest. Dat ook in het Gruuthusehandschrift is geput uit de in die tijd algemeen bekende wijsjes wordt bewezen door het voorkomen van een melodie in een handschrift uit het Arnhemse klooster Marienborn uit ca. 1400, op de tekst Laet ons Jhesus bedanken, terwijl dezelfde melodie in het Gruuthusehandschrift is gebruikt om er de minder devote tekst Laet ons den wert bedanken op te zingen. (Voor alle duidelijkheid: den wert = de waard.)

liefde_leven_en_devotie_
De tentoonstelling Liefde & Devotie is al met al een voorbeeldig geheel, met als enige wanklank de modieuze slagzin ‘Ontdek de hartstochtelijke Middeleeuwen’. Maar eenmaal binnen kan de bezoeker zich werkelijk onderdompelen in het Brugge van rond 1400 en kennis maken met de kunst en de maatschappij van toen, door middel van prachtige en betekenisvolle objecten, smaakvol uitgelicht en deskundig toegelicht. De bijbehorende catalogus, Liefde en devotie. Het Gruuthusehandschrift: kunst en cultuur omstreeks 1400, verschenen bij uitgeverij Ludion, is van even grote klasse. Bijdragen in de catalogus zijn van onder anderen Jos Koldewey, Frank Willaert, Johan Oosterman en Herman Brinkman. Brinkman (Huygens ING) stelde ook de bloemlezing Liefde, leven en devotie. Poëzie uit het Gruuthusehandschrift samen, waarvoor de dichteres Maria van Daalen de hertalingen in hedendaags Nederlands maakte. Enkele liederen, waaronder het Egidiuslied, zijn op een bijgevoegde CD te horen.

Jan Burgers, Huygens ING

Comments are closed.