Lief dagboek, lieve vriend

‘Mijn lief dagboek’, schreef de achttienjarige Setske de Haan op 17 augustus 1908, ‘ge zult mijn trouwe kameraad worden hier in de vreemde. U zal ik alles toevertrouwen, het prettige en het verdrietige zullen uw witte bladen vullen, dat ik nooit iets moet neerschrijven, waarvoor ik me hoef te schamen, dan zult ge u gewillig leenen voor mijn gepeins, is het niet? Lief dagboek, we zullen vrienden worden, en wanneer ik u over een jaar aan mijn vader kan geven met een gerust hart dan zult gij ook blij zijn, is het niet?’

Setske de Haan, die op dat moment als au pair bij een artsengezin in het Engelse Coventry werkte, zou later als Cissy van Marxveldt haar dagboekaantekeningen als inspiratie gebruiken voor haar meisjesromans, zoals De HBS-tijd van Joop ter Heul (1919), een fictief dagboek van een rebels schoolmeisje. Anne Frank, die Van Marxveldts romans tot haar favoriete boeken rekende, gebruikte op haar beurt de dagboeken van Joop ter Heul als basis voor haar eigen dagboek, en nam daarbij de namen van de personages uit het gefingeerde dagboek van Joop ter Heul over.

Dergelijke beroemde dagboeken bezit het Nederlands Dagboekarchief (NDA) weliswaar niet, maar de dagboeken die we wekelijks binnenkrijgen sinds we in 2009 het archief hebben opgericht zijn voor iedereen die zich interesseert voor Life Writing – historici, antropologen, historische psychologen en andere wetenschappers – een goudmijn. Zelfs de agenda’s van mensen die alleen noteerden hoe het weer was en hoe veel het brood kostte kunnen immers uitsluitsel geven over kwesties als identiteitsvorming, narratief en sociale verhoudingen. Bovendien kunnen ze een Fundgrube zijn voor wie zich met microgeschiedenis bezighoudt. En om al die redenen zijn de verschillen van de dagboeken van al die ‘gewone’ mensen met die van Setske de Haan en Anne Frank heel wat minder groot dan je op het eerste gezicht zou denken.

Toen we in februari van dit jaar onze collectie bij het Meertens Instituut in Amsterdam mochten onderbrengen, kregen we flink wat aandacht van de pers. De meeste journalisten waren uiteraard minder geïnteresseerd in mogelijk wetenschappelijk onderzoek naar de dagboeken. Opvallend echter was dat bijna iedereen dezelfde twee vragen stelde. De eerste: ‘Schrijven meer vrouwen dan mannen dagboeken en zijn er typische verschillen tussen de dagboeken van mannen en die van vrouwen?’ En de tweede: ‘De meeste dagboeken staan zeker vol intieme ontboezemingen?’

Het antwoord op de eerste vraag kunnen we kort houden: Nee, tenminste, niet dat wij weten. Wat we inmiddels wel weten is dat je geen strakke indelingen kunt maken tussen types dagboeken. Tienerdagboeken springen er weliswaar uit en zijn makkelijk te herkennen vanwege de vele verhalen over mood swings, schoolproblemen en heilloze verliefdheden, maar verder is het niet alleen de enorme variëteit aan soorten dagboeken die opvalt, maar ook de verschillende soorten functies die een dagboek op zich kan vervullen. En daarmee hebben we meteen ook de tweede vraag beantwoord. Want ja, sommige mensen schrijven alleen over hun diepste gedachten en emoties, en anderen alleen over wat ze op een dag hebben gedaan. Maar de meesten houden dagboeken bij om bepaalde herinneringen vast te houden en om na te gaan of ze de dag goed besteed hebben, maar tegelijkertijd ook ter zelfreflectie, om zich te ontwikkelen en om, zo nodig, een ‘vriend in den vreemde’ te hebben.

Ook de wijze waarop mensen over hun ervaringen en gedachten schrijven verschilt van dagboek tot dagboek. En ook daarbij hebben we geen structurele genderverschillen kunnen ontdekken, ook al is in de verschillende dagboeken altijd wel sprake van genderaspecten en aan gender gerelateerde problemen. Maar van een typische ‘mannenstijl’ of ‘vrouwenstijl’ kun je niet spreken. Sommige schrijvers – mannen en vrouwen – noteren in telegramstijl wat ze op een dag hebben gedaan en gebruiken daarvoor vaak een agenda of een klein aantekenboekje; anderen schrijven elke dag een uitvoerig en zo mooi mogelijk verhaal in een schrift met een harde kaft, een multomap of een ‘echt’ dagboek met een slotje. Er zijn mensen die aan hun verhalen foto’s of tekeningen toevoegen. En sommigen beginnen hun dagboek met de aanhef ‘lief dagboek’ of ‘lieve vriend’ en dragen hun zielenroerselen, net als Anne Frank, aan een gefingeerd iemand op.

In het archief bevinden zich verder dagboeken die tijdens gevangenschap in een jappenkamp in geheimschrift zijn opgesteld, dagboeken in briefvorm (zoals de nooit verstuurde brieven van een moeder aan haar zoon, geschreven tijdens de Tweede Wereldoorlog) en dagboeken als kunstwerken.

Ook de omvang van de afzonderlijke dagboekcollecties varieert. Veel mensen houden een dagboek een korte of langere periode in hun leven bij, maar verliezen er dan de aardigheid aan, hebben er geen tijd meer voor of voelen geen noodzaak meer. Je hebt ook collecties die bijna een heel leven beschrijven, zoals die van mevrouw B.(1921–2010). Haar leven in dagboeken begint in 1954 met het verslag van een reis met de Holland-Amerika Lijn naar de Verenigde Staten. De dagboeken die ze vervolgens gedurende meer dan vijftig jaar schreef geven een vrij nauwkeurig beeld van haar doen en laten, haar overtuigingen en haar drijfveren. Ook hier valt de verscheidenheid op. Neem haar dagboek uit de zomer van 1996. Dat begint op 8 augustus met de mededeling ‘Niet goed geslapen. Vroeg opgestaan, want ik moest om 9 uur naar J.’ Al heel gauw gaan de zakelijke mededelingen over in beschouwingen over de levensgeschiedenissen en de karakters van vrienden en familieleden, die weer worden afgewisseld met natuur- en architectuurbeschrijvingen. Tussendoor bericht mevrouw B. over wat ze heeft gelezen en wat er die dag nog allemaal gedaan moet worden. Vanwege die variëteit, en mevrouw B.’s niet aflatende optimisme, zijn haar journaals inmiddels favoriet onder de vrijwilligers die de dagboeken uit de collectie van het archief lezen en van trefwoorden voorzien. Zodra we die trefwoorden in een database hebben ingevoerd, hopen we dat ook wetenschappers kennis zullen maken met de vele aspecten van het geschreven leven van mevrouw B. en die van alle andere collega’s van Setske de Haan en Anne Frank.

Monica Soeting en Mirjam Nieboer, Nederlands Dagboekarchief

Website Nederlands Dagboekarchief