Wil het literaire tijdschrift een rol blijven spelen in de literatuur, dan zal het niet mogen zwelgen in zelfbeklag. Tijdschriften moeten zichzelf opnieuw uitvinden. Elske Dorgelo, een van de redacteuren van de artikelenbundel Dezelfde hemel – andere horizon. Perspectieven voor en op het literaire tijdschrift schetst voor textualscholarship.nl wat er in de bundel te lezen is en benadrukt de (digitale) mogelijkheden van literaire tijdschriften.

In de artikelenbundel Dezelfde hemel – andere horizon. Perspectieven voor en op het literaire tijdschrift heeft een veertiental studenten van de Master Letterkunde (Radboud Universiteit Nijmegen, academisch jaar 2011-2012) onderzoek gepubliceerd naar de rol die literaire tijdschriften anno 2012 spelen in het culturele veld. Dit gebeurde naar aanleiding van het vak ‘Infrastructuur van het literaire leven’. Onder leiding van Mathijs Sanders ‘adopteerde’ iedere student een hedendaags literair tijdschrift, waarvan functies en strategieën werden bestudeerd en geïnterpreteerd. Dit resulteerde in twaalf artikelen over literaire tijdschriften, te weten Allmende, Am Erker, Boek-delen, BoekieBoekie, Das Magazin, Hard Gras, Hollands Diep, Hollands Maandblad, Madoc, Op Ruwe Planken, Parmentier en Terras.

Sanders leidt de bundel in en merkt op dat literaire tijdschriften ooit de belangrijkste schakels in het literaire bedrijf waren. Nieuwe literatuur werd er geboren, programma’s die het aanzien van de literatuur moesten vernieuwen werden er geformuleerd en er werden debatten gevoerd over talrijke culturele en literaire kwesties. Een literatuurgeschiedenis van de twintigste eeuw is niet zelden ook een geschiedenis van de tijdschriften die vorm gaven aan de cultuur. Aan het belang van beroemde tijdschriften als De Gids, De Nieuwe Gids, Forum, Tirade en De Revisor werd tot voor kort nauwelijks getwijfeld.

 

 

Er lijkt op het eerste gezicht weinig over van de rol die literaire tijdschriften voorheen speelden. Wanneer er over literaire tijdschriften wordt gesproken, valt de term ‘crisis’ al snel. In februari 2008 gooide journalist Karel Berkhout de knuppel in het hoenderhok. Onder het motto ‘Oprollen die Bende’ ging hij in NRC Handelsblad de strijd aan met de in zijn opinie pretentieuze en zelfingenomen redacties van literaire tijdschriften. Nieuw literair talent zou tegenwoordig ook wel buiten de literaire tijdschriften om zijn weg vinden, het literaire fonds mocht wel wat harder optreden. Reacties op zijn artikel bleven niet uit, maar meer dan een steekspel werd de discussie die volgde niet.
Het motto van Berkhout leek echter in april 2011 waarheid te zullen worden voor veel literaire tijdschriften. Het advies van de Raad voor Cultuur, in het kader van de bezuinigingen over de periode 2013-2016, is niet mis te verstaan: ‘Vroeger waren tijdschriften een belangrijk instrument voor talentontwikkeling van auteurs; inmiddels hebben ze sterk aan belang ingeboet.’[1] Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Halbe Zijlstra (kabinet-Rutte), nam het advies van de Raad voor Cultuur over: tijdschriften moeten niet worden ondersteund door fondsen, het is een taak van de markt.[2] Enige tijd later liet Henk Pröpper, de toenmalige directeur van het Nederlands Letterenfonds, weten dat zijn fonds vanaf 1 januari 2013 enkele tijdschriften structureel zou ondersteunen, mits deze zich creatief manifesteren op het internet.[3]
Het moge duidelijk zijn dat er een crisissfeer hangt rond de literaire tijdschriften. Wie enigszins bekend is met het literaire bedrijf weet dat crisis en onrust doorgaans symptomen zijn van een herstructurering van het veld.

De onrust in de literaire tijdschriftenwereld werd mede veroorzaakt door wetenschappelijk onderzoek. In september 2009 studeerde Bart Temme aan de Rijksuniversiteit Groningen af op een onderzoek naar de stand van zaken van een viertal literaire tijdschriften. Een van Temmes conclusies luidde dat de tijdschriften hun vroegere functies van kweekvijver van nieuw talent en debatplaats niet langer vervulden. Financiële malaise is dan ook niet de enige verklaring voor de crisis in de wereld van literaire tijdschriften. Het geloof in de hoge status en het intrinsieke belang van het literaire tijdschrift vindt steeds minder aanhangers.
De onrust in de wereld van het literaire tijdschrift vormde het vertrekpunt van de korte onderzoeken die gepubliceerd zijn in Dezelfde hemel – andere horizon. Perspectieven voor en op het literaire tijdschrift. Voortbouwend op inzichten in het internationaal bloeiende tijdschriftonderzoek werd de stand van zaken bij eerder genoemde tijdschriften onder de loep genomen. Daarnaast werd in elk onderzoek gezocht naar een antwoord op een aantal fundamentele vragen met betrekking tot literaire tijdschriften. Welke doelen stellen literaire tijdschriften zichzelf anno 2012? Met welke middelen trachten ze deze doelen te verwezenlijken? Hoe kunnen ze hun bestaansmogelijkheden optimaliseren en welke financiële bronnen kunnen zij aanboren wanneer subsidies worden opgeheven?

 

 

De bundel is een staalkaart geworden, die uitnodigt tot verder onderzoek betreffende literaire tijdschriften. De artikelen over Hollands Maandblad, Op Ruwe Planken en Terras onderzoeken de mogelijkheden die het internet biedt voor literaire tijdschriften en de eventuele identiteitsverandering van de tijdschriften wanneer naast een papieren versie ook het internet wordt ingezet. De artikelen over Hard Gras en BoekieBoekie onderzoeken de rol van nevenactiviteiten bij een literair tijdschrift. Het artikel over Boek-delen bespreekt de rol van het tijdschrift als bemiddelaar tussen leesclubs en literatuur. De artikelen over Allmende, Madoc en Parmentier laten zien dat het bereiken van een nichepubliek een basis betekent voor het voortbestaan van een literair tijdschrift. Het artikel over Am Erker geeft, middels een interview met een redacteur van het tijdschrift, inzicht in de strategieën die tijdschriftredacties gebruiken om hun tijdschrift tot een succes te maken. Hollands Diep was ten tijde van het onderzoek al opgeheven, het artikel beschrijft strategieën die de ondergang van het tijdschrift hadden kunnen voorkomen. Het artikel over Das Magazin laat zien dat zelfs in tijden van (financiële) malaise een nieuw literair tijdschrift tot een succes kan worden gemaakt, onder andere door het betrekken van het publiek bij het tijdschrift, door middel van crowdfunding.
Hoewel de conclusies die de artikelen trekken uiteenlopen, naar gelang de situatie van het tijdschrift dat werd onderzocht, staat één ding volgens de makers van de bundel vast. Wil het literaire tijdschrift een rol blijven spelen in de literatuur, dan zal het niet mogen zwelgen in zelfbeklag. Tijdschriften moeten zichzelf opnieuw uitvinden. Mogelijke oplossingen voor literaire tijdschriften die in zwaar weer verkeren, betreffen het aanvullende gebruik van internet, het ontplooien van nevenactiviteiten, het bedienen van een nichemarkt, het betrekken van de lezers bij het blad en creatieve manieren om het blad te financieren. Een deel van de aangedragen oplossingen zal in 2013 in de praktijk worden gebracht: onlangs werd bekend dat  het Prins Bernhard Cultuurfonds en het Nederlands Letterenfonds 100.000 beschikbaar stellen aan drie ‘talentvolle redacties van literaire tijdschriften’.[4] Het geld is bestemd voor (de ontwikkeling van) de digitale verschijningsvorm van het tijdschrift en het bereiken van het publiek door middel van ‘innovatieve plannen’. Tot 8 november kunnen tijdschriftredacties zich aanmelden voor de subsidie.

 

Elske Dorgelo

 

[1] Advies bezuiniging cultuur 2013-2016 van de Raad voor Cultuur: http://www.cultuur.nl/11/20/adviezen/advies-cultuurbeleid-2013-2016.aspx (laatst geraadpleegd op 3 oktober 2012).

[2] Zie de nota Meer dan kwaliteit. Een nieuwe visie op cultuurbeleid: http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/notas/2011/06/10/meer-dan-kwaliteit-een-nieuwe-visie-op-cultuurbeleid.html (laatst geraadpleegd op 3 oktober 2012).

[3] Brief van Henk Pröpper aan de redacties en uitgevers van literaire tijdschriften, gepubliceerd op http://www.literairtijdschrift-degids.nl/?p=4535 (laatst geraadpleegd op 3 oktober 2012).

[4] Zie http://www.letterenfonds.nl/nl/initiatief-literaire-tijdschriften-2013 (laatst geraadpleegd op 3 oktober 2012).

Comments are closed.