Google Books ligt onder vuur. Niet ten onrechte, maar voor onderzoekers biedt de dienst wel een enorme uitkomst, zo is de ervaring van Marc van Zoggel.

Er is de laatste tijd veel te doen rond Google Books. De invloed en monopolie-positie van de gigant baren velen zorgen. Auteurs en uitgevers maken zich druk over de auteursrechten van hun producten. Niet ten onrechte, omdat Google al regelmatig boeken of gedeelten uit boeken zonder toestemming online heeft gezet. Het fenomeen Google Books zou daarmee symbool staan voor de uitverkoop van het culturele erfgoed aan de – Amerikaanse – commercie.

Het digitaliseren van grote hoeveelheden boeken hoeft echter niet altijd een bedreiging te zijn. Auteurs en hun boeken worden zichtbaarder voor een groter publiek, wat de verkoop kan bevorderen. Een praktisch voordeel dat ik hierna wil aanstippen is de doorzoekbaarheid van teksten. Een voordeel, ook voor editeurs.

De Volledige Werken van Willem Frederik Hermans, die momenteel worden bezorgd door het Huygens Instituut en uitgegeven door de Bezige Bij, bevatten onder meer zeven delen ‘beschouwend werk’. Daartoe behoren bijvoorbeeld de bundels Boze brieven van Bijkaart, Klaas kwam niet en Door gevaarlijke gekken omringd, rijke verzamelingen columns en recensies die Hermans door de jaren heen voor diverse tijdschriften en dagbladen schreef.

De columns worden door de editeurs voorzien van verklarende en toelichtende annotaties. Zo wordt getracht alle citaten op te lossen. Als medewerker aan het onderzoek heb ik onder meer de taak de vindplaats van de door Hermans geciteerde zinnetjes te achterhalen. Dat is geen sinecure, ook omdat Hermans allesbehalve systematisch te werk ging bij het aanhalen van bronnen. Nu eens geeft hij een uitgebreide bronvermelding, compleet met reekstitel en paginacijfer, dan weer laat hij elke verwijzing achterwege. Om Door gevaarlijke gekken omringd als voorbeeld te nemen: Een citaat uit The Innocents Abroad van Mark Twain gaat vergezeld van de vermelding ‘Signet Classics, p.115’, schrijvers als Baudelaire en Lamartine worden dan weer zonder bronvermelding aangehaald.

Ook vergist Hermans zich regelmatig in een paginanummer – waar hij dan fijntjes op gewezen wordt in brieven van ijverige lezers – of de datum van een krantenbericht. Vooral dat laatste is een gruwel voor de onderzoeker. Die is dan langer dan hem lief is in de weer met de microfilmmachine in de Koninklijke Bibliotheek, op zoek naar het artikeltje. Overigens is soms ook een slordige zetter verantwoordelijk voor de fout, tot groot ongenoegen van Hermans zelf.

Wie wat langer in de weer is met de citerende Hermans, ontdekt op den duur patronen. Zo citeert Hermans dikwijls uit de begin- of eindpagina’s van een boek. En wanneer hij meerdere citaten aanhaalt, volstaat het vaak er een te lokaliseren: de andere bevinden zich dan bijna altijd in de buurt, op de omringende pagina’s. Dikwijls betreft het besprekingen van pas verschenen boeken voor bijvoorbeeld NRC/Handelsblad. Gemak en naderende deadlines lijken voor Hermans dan grotendeels de keuze van de citaten te hebben bepaald.

De rol van Google Books in het zoekproces mag niet onderschat worden. Een zoekopdracht in Google Books is vaak de snelste weg naar de juiste pagina. Vervolgens kan het boek opgevraagd worden om de passage te controleren en te kopiëren. Ook de boeken waarvoor Google geen toestemming heeft ze gedeeltelijk of geheel online weer te geven zijn ‘op de achtergrond’ doorzoekbaar. Google geeft namelijk in zulke gevallen tekstfragmenten weer in de vorm van papiersnippers, de zogenaamde ‘snippets’. Ook hier word je vrij eenvoudig naar de juiste pagina geleid. Google Books mag dan (nog?) niet geschikt zijn als ultieme bron, als heuristisch instrument bewijst de dienst nu al zijn waarde voor de onderzoeker.

Er kleeft wel een nadeel aan het toegenomen zoekgemak: het in de avonduren geduldig doorbladeren van een vuistdikke dundruk van het verzameld werk van een zekere schrijver, op zoek naar dat ene citaat, is grotendeels verleden tijd. Het gevoel van voldoening wanneer het citaat te langen leste gevonden wordt, is en blijft toch een charmant aspect van het werk.

Marc van Zoggel